Enter Sabrina Hölzer en Solistenensemble Kaleidoskop op het Gent Festival van Vlaanderen

Ein Hörerlebnis im lichtlosen Raum: dat is het onalledaagse opzet van Now I Lay Me Down. Niet voor het eerst maken Sabrina Hölzer en Solistenensemble Kaleidoskop het donker. Het is de voorbije jaren zowat het handelsmerk van de Duitse regisseuse geworden, getuige haar Into The Dark-trilogie. Was het laatste deel van dit drieluik in het voorjaar van 2015 al eens in Brugge en Brussel te horen – van zien was er natuurlijk nauwelijks sprake – dan wist het Gent Festival van Vlaanderen de opvolger te strikken. Solistenensemble Kaleidoskop, een Berlijns strijkerscollectief, is Hölzers muzikale geestesgenoot. Een geënsceneerd concert, muziektheater of installatie: het hippe kamerorkest, dat dit jaar zijn tiende verjaardag viert, wil voor alles de grenzen van de traditionele concertervaring opzoeken én verleggen.

Het publiek werd vriendelijk verzocht om ‘de muzikanten niet aan te raken’ – over voederen geen woord

Echt conventioneel ging het er deze avond inderdaad niet aan toe, wel integendeel. Het programmabladje bevatte naast een speellijst ook een reeks even ongebruikelijke als grappige do’s-en-don’ts. Schoenen en/of andere fluorescerende objecten? Die liet je voor een keer óók in de vestiaire achter. Een dekentje mocht dan weer wél mee naar binnen. Jazeker, je ligcomfort is van groot belang. En verder werd het publiek vriendelijk verzocht om ‘de muzikanten niet aan te raken’ – over voederen geen woord. De geur van gras had zich over de Handelsbeurs verspreid. Het rook er als een gigantische serre. Of een voetbalstadion, ware het niet dat er voor deze gelegenheid geen tribune, maar strak afgelijnde rijen bedden stonden opgesteld. Vierenvijftig individuele grasperkjes om precies te zijn, nodigden uit tot aanliggen. Now I Lay Me Down ...

… The ears of my ears awake

De handeling begon verrassend genoeg nog in het halfduister. Vader Bach wordt een eerste maal ingezet. Zijn cantate Ich hatte viel Bekümmernis (BWV 21) is als een rode draad doorheen het programma geweven, soms goed herkenbaar, meestal louter als inspiratiebron voor een hoogst experimentele bewerking. Cellist Michael Rauter, tevens artistiek leider van Kaleidoskop, is daarbij de arrangeur van dienst. Van hem krijgen de toehoorders nog twee eigen composities opgelepeld. Met verder ook nog Crumb, Barber, Britten en een Afrikaans aandoende ritmesessie is de soundtrack zeer divers gestoffeerd. Na de eerste streken Bach wordt het nu wél volledig zwart. (now the ears of my ears awake and now the eyes of my eyes are opened). De Amerikaanse dichter E.E. Cummings (1894-1962), zelf behoorlijk radicaal in het experiment, draagt voor uit eigen werk. Zijn ode aan de natuur, het leven en – vooral – de zintuiglijkheid blijkt een zeer toepasselijke opdrachtverklaring.

Beweging op het gangpad. De tien muzikanten beginnen behoedzaam aan een uitgekiende choreografie. Rauter, die zich eerst nog op de rand van mijn bed had gepositioneerd, duikt plots aan mijn hoofdeinde op. Of zo klinkt het toch. Wat volgt, is een uitgesponnen dialoog van dreigende kwarttonen waarin de suspense na verloop van tijd geen climax bereikt, maar eerder naar langdradige monotonie verglijdt. Als ruimtelijke ervaring is dit nochtans boeiend, bijwijlen zelfs indrukwekkend – hoe precies de muzikanten oor (moeten) hebben voor elkaar! En het is aanvankelijk ook fijn om de verschillende timbres van de instrumenten op te pikken. Maar muzikaal weet deze dark ambient, ook al speelt die dan leentjebuur bij Ich habe genug (BWV 82), niet te beroeren. Integendeel: het regelmatige, al te nabije gezoem was even onaangenaam als een mug op een zomers-zwoele avond. Verboden de muzikanten aan te raken?        

Conceptueel risico

Iemand is toch in slaap gedommeld. Gesnurk aan de andere kant van de zaal, gegniffel rondom, maar geen consternatie. Hooguit een ingecalculeerd, conceptueel risico. Want de akoestische geesten van Kaleidoskop blijven haast onnavolgbaar rondwaren, zich lavend aan de onuitputtelijk bron van Bachs religieuze én zuiver instrumentale muziek. Geconcentreerd wordt er in- en uitgeademd. In een knap geïntoneerde variatiereeks van zuchten ontstaat een van de meest opmerkelijke momenten uit deze hele Hörerlebnis: Michael Rauters EINATEM. What’s in a name? In dit geval een bijzonder spectrum aan klanken dat in een setting als deze voor een unieke sfeer zorgt. Een fragiele flard Tod und das Mädchen, van glaciaal commentaar voorzien, houdt er gevoelvol de stemming in en biedt onverhoeds een aanknopingspunt. Maar dit is geen Schubert, wel de Pavana Lachrymae uit Black Angels, George Crumbs elektrische strijkkwartet. Treffender kan een zelfportret niet zijn.

Is de sonore rijkdom en spitante meerstemmigheid van dit stuk enkel aan een verbluffend soepele boogvoering toe te schrijven?

Schijnbaar bij de klassieke evergreens aanbeland, weerklinkt Barbers aangrijpende Adagio for Strings: het middendeel uit een strijkkwartet dat als zelfstandig arrangement een heel succesvol leven is gaan leiden. Want je hebt natuurlijk het Vietnamepos Platoon ooit gezien. En de muziek is je daarbij – meer nog dan de film – ongetwijfeld bijgebleven. In dat geval zal deze surround-versie zeker bekoren. Stemmig en mooi uitgebalanceerd: heerlijk om op die manier door enkel noten ingepakt te worden. Al even memorabel is de Britten die hierop volgt. Wordt het geagiteerde Moto perpetuo e canto quarto uit diens eerste cellosuite door twee muzikanten uitgevoerd? De schijnbare verdubbeling sorteert hoe dan ook een mysterieus effect. Of is de sonore rijkdom en spitante meerstemmigheid van dit stuk enkel aan een verbluffend soepele boogvoering toe te schrijven? Wie weet dan toch het laatste, ook al kan geen ooggetuige dat bevestigen ...            

Now I Lay Me Down is een zowel ruimtelijk als auditief prikkelende belevenis. Een gevoel dat er zeker niet alleen door de grassprietjes kwam. Of door – welaan dan – een mug. Het is gewoon grandioos paradoxaal dat een blinde verklanking op zo’n veelzijdig-vernuftige manier toch de verbeelding kan aanspreken. En dus:

now I lay me down to dream of(nothing
I or any somebody or you
can begin to begin to imagine)

WAT: Now I Lay Me Down, met muziek van Johann Sebastian Bach (1685-1750), Samuel Barber (1910-1981), Benjamin Britten (1913-1976), George Crumb (°1929), Michael Rauter (°1980) en Solistenensembe Kaleidoskop | WIE: Solistenensemble Kaleidoskop [Rebecca Beyer, Daniella Strasfogel, Dea Szücs, Mari Sawada en Paul Valikoski (viool), Lotte Dibbern en Yodfat Miron (altviool), Boram Lie en Michael Rauter (cello), Clara Gervais (contrabas)] | CONCEPT: Sabrina Hölzer / Into The Dark | WAAR: Handelsbeurs, Gent | WANNEER: donderdag 29 september 2016 (21u) | ORGANISATIE: Gent Festival van Vlaanderen

Foto 1: Handelsbeurs: vierenvijftig individuele grasperkjes nodigden uit tot aanliggen. © Klassiek Centraal - foto 2: Sabrina Hölzer © Wiebke Loeper - foto 3: Michael Rauter © Solistenensemble Kaleidoskop - foto 4:  © Into The Dark - foto 5: © Gent Festival van Vlaanderen