Oorsprong van Kerstmis

Kerstmis lijkt niet meteen een dag te zijn die de eerste christenen vierden. De eerste vermelding van Kerstmis werd teruggevonden in een geschrift uit 354. Daarin wordt er gesproken over de geboorte van Christus, maar niet over de specifieke datum. Volgens vele kenners moet Jezus op basis van dat geschrift ergens in het voorjaar geboren zijn omdat er sprake is van lammetjes en specifieke bloemen en planten die alleen in die periode van het jaar bloeien.

Vanwaar komt 25 december dan als de geboortedag van Jezus? Experts zeggen dat we die datum te danken hebben aan de Romeinen. Zij hadden in hun regeerperiode te maken met heel wat andere religies, die ze allemaal tevreden wilden stellen. En 25 december was hiervoor een ideale dag. Het was het moment dat sommige religies de zonnewende vierden en andere de aanbidding van de godin Isis en haar kind Horus. De Romeinen zelf vereerden rond die periode Mithras, de onoverwinnelijke zon. Eén Romeinse keizer was slim genoeg om al die verschillende vereringen te bundelen op 25 december. Zo was iedereen in het Romeinse Rijk gelukkig.

Germaanse tradities

Het kerstfeest zoals wij dat vandaag kennen lijkt echter niet meer op het feest dat vroeger werd gevierd. Toen draaide alles om de geboorte van Jezus en enkel en alleen dat. Vanwaar komen dan de kerstboom, maretak en andere zaken die we in nu ook in verband brengen met Kerstmis? Wel, blijkbaar is er ergens in de geschiedenis een moment gekomen waarop verscheidene tradities versmolten met de christelijke verering van de geboorte van Jezus. Dat heeft ervoor gezorgd dat we nu elke december een kerstboom in de woonkamer zetten en die versieren met ballen en slingers, dat we een kerstkrans aan de buitenkant van de voordeur hangen en een maretak aan de binnenkant zodat iedereen die binnenkomt een welgemeende zoen krijgt. En vroeger, in sommige streken nu nog steeds, was er ook nog eens de jaarlijkse kerstboomverbranding.

De Germanen haalden tijdens het Joelfeest een groot houtblok uit de bossen om het daarna te versieren

Aan de basis daarvan liggen de gebruiken van de oude Germanen. Zij vierden het Joelfeest in dezelfde periode als de christenen Kerstmis. Tijdens dat heidense feest haalden de Germanen een groot houtblok uit de bossen om het daarna te versieren. Nadien staken ze dat houtblok in brand en vierden ze met z’n allen uitbundig feest rond het vuur. Volgens experts komt onze traditionele kerstboom voort uit die Germaanse viering van de winterzonnewende. Wij halen nu ook een boom uit het bos (of uit de winkel), die we nadien versieren en indien mogelijk in een hoekje van de woonkamer zetten, aan dezelfde kant van de kachel of open haard. De kerstboomverbranding is hier ook aan te linken, net als de kerststronk die in vele huiskamers wordt geserveerd met Kerstmis.

Ook de maretak vinden we terug bij de Germanen. Zij beschouwden de plant als heilig en wie eronder stond, was gevrijwaard van ongeluk en diegene die die persoon liefdevol kuste of omhelsde eveneens. Ook dat gebruik is door ons overgenomen en ingepalmd tijdens de kerstperiode.

Het oude Egypte

En de Kerstster van Bethlehem dan? Die komt toch wel voort uit het originele kerstverhaal, niet? Helaas, ook dat aspect werd later toegevoegd, zij het al in de eerste eeuw van het christendom. De ster zou volgens kenners als schrijver Robert Bauval in feite de ster van Isis zijn. In het oude Egypte werd deze ster rond eind december vereerd omdat ze toen het felst brandde en de geboorte aangaf van Horus, de zoon van Osiris en Isis. Volgens het verhaal was de heilige godin als maagd zwanger geraakt van een zoon. Die zoon, Horus, speelde later nog een cruciale rol wanneer Osiris door zijn broer Seth gedood werd en Isis de overblijfselen van haar gemaal, die over heel Egypte verspreid lagen, bij elkaar had verzameld. Horus wikkelde daarop zijn vader in linnen doeken waardoor hij weer één werd. Daarna zou Isis het zaad van haar gemaal opgevangen hebben en naar het sterrendom verhuisd zijn om hem daar weer tot leven te wekken. Horus zou Seth doden en zijn vader Osiris als leider van Egypte opvolgen.

Deze mythe legt veel verbanden met het christendom omdat hier ook sprake is van zowel een zwangere maagd als de reïncarnatie van een heilige god. Omdat het christendom in de eerste eeuwen zo fel oprukte, werd het volgens Bauval een bedreiging voor de Egyptische religie. Om aan de eisen van de christenen te voldoen, lieten de Egyptenaren toe dat hun tempels met kruisen werden gegraveerd om zo aan te geven dat ze christelijk waren geworden. Toch bleef de Egyptische religie ernaast ook bestaan. Niet alleen werden er nog stiekem ondergrondse missen gehouden, de priesters waren zo sluw om hun cultus te vermengen met de christelijke en dat wel door de twee grootste feestdagen van het christendom op zo’n manier te beïnvloeden dat niemand het doorhad.

Niet toevallig gaf de evangelist Mattheüs, die in Egypte verbleef, een heel aparte wending aan het kerstverhaal. Mattheüs is namelijk de enige van de vier evangelisten die Jozef en Maria naar Egypte liet vluchten nadat Herodes de opdracht had gegeven alle pasgeboren kinderen te doden. En dat is nog niet alles. Mattheüs is nog in een ander opzicht uniek. Hij is namelijk degene die het verhaal van de Drie Wijzen uit het Oosten geïntroduceerd heeft. Deze drie koningen volgden niet toevallig de Ster van Bethlehem om uiteindelijk bij de kribbe van Christus uit te komen en hem met geschenken te aanbidden. Volgens Bauval nog een bewijs van hoe de Egyptische cultuur het christendom had gemanipuleerd, want de schrijver beweert dat de Drie Wijzen eigenlijk de drie sterren uit de ring van Orion voorstellen. Dit sterrenbeeld werd als het allerheiligste aanbeden door de Egyptenaren. En zo krijgen we dus weer een heidense traditie die Kerstmis heeft gevormd tot wat het nu is.

Christus of Kerstman?

Na de samensmelting van verschillende geloofsonderdelen groeide Kerstmis dus uit tot wat we nu kennen. De mooi versierde kerstboom, de kerstliederen en rijkelijk gevulde feestdis worden in onze tijd automatisch geassocieerd met het heilige feest. En dat zonder te beseffen hoe al deze tradities in het oorspronkelijke feest zijn binnengedrongen. We zullen nooit weten hoe de eerste christenen Kerstmis vierden, wellicht sober en vooral met een mis gewijd aan de geboorte van de Heer. Dat blijft dan ook de essentie van het feest.

Tegenwoordig is de Kerstman, en niet Jezus, de centrale figuur geworden waarrond alles draait

Op een bepaald moment is er echter nog een andere figuur het kerstfeest binnengeslopen. Iemand die in eerste instantie helemaal niks met Jezus te maken heeft, maar minstens zo populair is: de Kerstman. Tegenwoordig is hij, en niet Jezus, de verpersoonlijking van Kerstmis geworden. In de media, in reclamespots en op allerlei feestjes is hij de centrale figuur waarrond alles lijkt te draaien. En als je aan kinderen vraagt voor wie Kerstmis nu eigenlijk een moment van verering is, zullen er ongetwijfeld zijn die niet Jezus antwoorden, maar de Kerstman. Maar waar komt hij dan zo plotseling vandaan?

Een hardnekkig gerucht gaat dat Coca-Cola mee achter het verhaal van de Kerstman zit. Hij draagt namelijk kledij met de kleuren van de frisdrank: rood en wit. De jaarlijks terugkomende reclamespot lijkt het gerucht ook alleen maar te bevestigen. In de spot rijdt steevast een stoet van Coca-Cola-vrachtwagens doorheen een mooi sneeuwlandschap en neemt de figuur van de Kerstman een slok uit een Coca-Cola-flesje. Het merk en de Kerstman zijn dus duidelijk goede vrienden, maar hij werd niet door hen uitgevonden.

Er werd namelijk al naar de komst van de Kerstman uitgekeken in het jaar 1809, toen de schrijver Washington Irving in een fictieve beschrijving van New York een passage wijdt aan Santa Claus, zoals de Amerikanen hem noemen. Het was echter vooral een gedicht uit 1823 dat zijn populariteit zo enorm maakte in de Nieuwe Wereld. Daarin wordt de Kerstman beschreven zoals we hem nu kennen: zittend op een slee en zijn rendieren vooruit stuwend door de lucht. Daarna kruipt hij met een zak vol speelgoed door de schoorsteen om er eentje of meerdere bij de open haard te leggen. De titel van dit gedicht laat al uitschijnen vanwaar de Kerstman zijn oorsprong heeft. En het is een voor ons niet onbekende figuur die aan de basis ligt. De titel is A visit from Saint Nicholas oftewel een bezoek van Sint-Nicolaas. Inderdaad, de Kerstman is een allure op onze Sinterklaas. Kenners geloven dat die in Amerika werd geïntroduceerd door (wellicht Duitse) immigranten. De kleuren van beide heren zijn ook rood en wit, dus niet Coca-Cola, maar wel Sinterklaas is verantwoordelijk voor de figuur van de Kerstman. Om toch enig verschil te maken tussen beiden verzon tekenaar Thomas Knast in de 19^de eeuw het typische uiterlijk van de Kerstman: een bolle en goedlachse oude man met rode wangen, een krullende baard en de typische kerstmuts. Ook de woonplaats van de Kerstman liet hij afwijken. Terwijl de goede Sint uit Spanje komt, maar eigenlijk een Turk was, komt de Kerstman van de Noordpool.

Toch blijven er nog gelijkenissen tussen beiden: niet alleen de kleuren, maar ook het feit dat ze door de schoorsteen naar binnen komen. De Zwarte Pieten werden vervangen door elfjes en in plaats van een schoen worden er kerstsokjes aan de open haard gehangen. Dat is echter niet zomaar, want toen Sint-Nicolaas destijds geld door het raam bij de armen naar binnen gooide, wikkelde hij dat eerst in een sok.

Familiefeest

De Kerstman is dus, naast Christus, de tweede grote naam van Kerstmis, maar hij heeft er in feite niks mee te maken. Kerstmis is en blijft het feest waar de geboorte van Jezus wordt herdacht. Maar Kerstmis is vooral een familiefeest, een tijd waarin heel de familie nog eens samenkomt en waarin banden worden versterkt of hersteld kunnen worden.

Het is een tijd van vrede en een tijd van gelukwensen. Denk maar aan het verhaal uit WO I waarin Duitse en geallieerde troepen één dag niet vochten en zelfs met mekaar voetbalden. Kerstmis brengt altijd een zeer speciaal gevoel bij ieder van ons. De warme gloed reikt verder dan het haardvuur en brengt licht in die toch wel donkere periode van het jaar. Moeten we daarbij stilstaan bij de geschiedenis die dit feest heeft doorstaan? De verschillende tradities die samensmolten en het maakten tot hoe we het nu kennen: met kerstboom, maretak en de Kerstman? En een datum die wellicht niet strookt met de ware geboortedag van Jezus Christus? Misschien kan je daar eens even aan denken, maar sta er vooral niet te lang bij stil. Kerstmis is een dag om te koesteren en volop van te genieten, met iedereen die een speciale plek in je hart heeft.