Problemen en spanningen in de EU

Een steeds maar in waarde dalende euro, Griekenland dat één van de ergste economische crisissen uit haar geschiedenis meemaakt, verwijten van de Grieken aan Duitsland, maar ook aan zijn buurlanden Spanje en Portugal. Een Griekse grexit staat voor de deur, IJsland dat niet meer wil toetreden tot de EU …

Hoe kwam het zo ver in Griekenland?

De EU steunt enkel op een muntunie, zonder politieke unie. Gebrek aan economische discipline in één lidstaat brengt alle lidstaten en de muntunie in gevaar Bij de invoering van de euro in 1999 werden een aantal criteria opgesteld waaraan de lidstaten moesten voldoen. Het doel hiervan was om een Europese economische zone te creëren waarbij de sociaal-economische politiek van de lidstaten op elkaar zou worden afgestemd, zodat grote economische verschillen tussen de lidstaten zouden verdwijnen. Op die manier zou de eenheidsmunt stand kunnen houden, ondanks dat er geen politieke unie aanwezig is.

Het invoeren van een eenheidsmunt, zonder politieke unie, blijkt altijd ernstige risico’s in te houden. De geschiedenis leert dat zulke landen, die voorheen een eenheidsmunt invoerden, deze eenheidsmunt snel weer lieten vallen.

De EU moest dus tenminste streng op de economische voorwaarden toezien, om de invoering van de euro te laten slagen.

Het belang van betrouwbare instituties

Elk jaar begin ik mijn eerste les openbare financiën met het voorbeeld van de stad Nogales. Een deel van de stad ligt in Arizona en staat bijgevolg onder het economische en politieke gezag van de VS. Een ander deel van de stad ligt in de Mexicaanse staat Sonora en valt dus onder het gezag van de Mexicaanse overheid. Het gemiddelde jaarinkomen van het Amerikaanse stadsdeel is meer dan € 30.000, terwijl dit van het Mexicaanse stadsdeel rond de € 10.000 ligt.

Het voorbeeld van de stad Nogales toont aan dat de welvaart van identieke bevolkingsgroepen, de inwoners die op het grondgebied van Arizona wonen zijn ook overwegend van Mexicaanse oorsprong, in belangrijke mate afhangt van de manier waarop de samenleving wordt bestuurd en georganiseerd. M.a.w.: de betrouwbaarheid en de duurzaamheid van de politieke instellingen is een cruciale factor bij de totstandkoming van welvaart.

Griekenland politiek capabel?

De betrouwbaarheid van de politieke instituties is er in Griekenland sinds 2000 op achteruitgegaan en die is cruciaal voor de welvaart Begin 2000 werd ik gecontacteerd door een topambtenaar van de Europese Commissie om te onderzoeken of de Griekse instellingen en politici wel voldoende in staat waren om de nodige hervormingen door te voeren teneinde de welvaartsgroei voort te zetten en de euro met succes te laten standhouden.

Mijn opdracht van de EU in Griekenland bestond er precies in om de doeltreffendheid (effectiviteit) en de doelmatigheid (efficiëntie) van de publieke sector te onderzoeken.

Nu 15 jaar later: wat zijn de resultaten?

Als ik de uitkomst van het onderzoek nu vergelijk met de huidige situatie in Griekenland, is het land er qua algemene betrouwbaarheid van zijn instituties op achteruitgegaan in plaats van op vooruitgegaan. Ik zet ze nog even op een rijtje.

De Griekse ziekten

1. Datavervalsing

   In 1999-2000 hebben de Grieken onjuiste en onvolledige gegevens doorgespeeld aan Eurostat (het statistisch bureau van de EU), om toch tot de eurozone te mogen toetreden. Zowel Griekse als Europese politici waren hiervan op de hoogte.

   En vandaag? De controleurs van Eurostat krijgen nog steeds met de grootste moeite cijfers los van de Grieken.

   Alle lidstaten mogen aan Eurostat adviezen vragen over budgettaire aangelegenheden. Quasi alle lidstaten doen dit. Maar de Grieken hebben nog nooit advies gevraagd. Iedereen kan dit nagaan op de website van Eurostat, waarop de adviezen worden gepubliceerd.

2. Politieke vrienden worden topambtenaren

   Een van mijn opdrachten (anno 2000) bestond erin om een aantal parlementairen en topambtenaren te bevragen naar hun inzichten betreffende eventuele vernieuwingen die ze voorstelden om de publieke sector te verbeteren. Op een dag meldde ik mij aan bij de toenmalige secretaris-generaal van het Ministerie van Financiën. Een van mijn vragen betrof de manier waarop topambtenaren werden aangesteld: examen?

   Topambtenaren en hun staf worden vervangen door bevriende mensen. Tot op heden wordt dit ‘systeem’ van vriendjespolitiek toegepast De man antwoordde onomwonden dat topambtenaren en de gehele bijhorende staf na elk aantreden van een nieuwe regering werden vervangen door bevriende mensen.

   Tot heden wordt dit ‘systeem’ nog steeds toegepast.

3. Fiscale fraude

   In 2000 kon er al worden geconstateerd dat burgers en bedrijven belastingen ontdoken of, nog erger, de rechtmatig te innen belastingen gewoon niet betaalden. Exacte cijfers uit die periode waren niet mogelijk te bepalen, gezien de slechte staat van het statistisch apparaat in Griekenland.

   Vandaag is hier meer over bekend. Eind 2014 zou er voor 76 miljard niet-betaalde, maar wel invorderbare, belastingen openstaan! Als men deze 76 miljard zou kunnen innen, zou men al 25% van de schulden bij de EU, het IMF en de ECB kunnen terugbetalen.

   Griekenland heeft 76 miljard aan belastingen openstaan. Met dat geld zouden ze al 25% van hun schulden bij de EU, het IMF en de ECB kunnen terugbetalen! Syriza (de overwinnaar van de laatste verkiezingen) heeft beloofd aan de Grieken dat zij deze belastingschulden zouden kwijtschelden. Op dit ogenblik int Griekenland zowat 51% van de belastingen. De rest wordt gefraudeerd of gewoon niet betaald. Ter vergelijking: Duitsland int bijna 100% van de invorderbare belastingen. Spanje en de VS zitten op ongeveer 85%.

4. Sociaal misbruik

   Een slecht functionerende overheid werkt onvermijdelijk sociaal misbruik in de hand.

   Toen ik in de loop van 2000 op diverse ministeries werd ontvangen, stonden mij aan de balies elke morgen een 5-tal bodes op te wachten. Zij waren dan telkens onder elkaar een tijdje bezig om te beslissen wie mij zou begeleiden naar de persoon die ik wenste te spreken.

   Een dergelijke politiek geïnspireerde tewerkstellingspolitiek heeft dramatische gevolgen gehad voor het Griekse budget in de jaren 2000-2010. Ook op het gebied van pensioenmisbruiken zijn er heel wat voorbeelden bekend. Zo is het algemeen bekend dat overleden personen pensioenen bleven genieten, omdat hun overlijden niet werd gemeld door familieleden of omdat het pensioensysteem dit niet automatisch, maar veel later, registreerde.

Lessen voor Europa

Uit het Griekse voorbeeld zijn heel wat lessen te trekken. Een economische unie, en bij uitbreiding een muntunie, laat niet toe dat lidstaten kunnen aanmodderen.

Alleen sturen op de Maastrichtnormen is daarbij onvoldoende. Ter herinnering: in Maastricht, 1992, werden de basiscriteria vastgelegd waaraan de lidstaten moesten voldoen om tot de muntunie toe te treden. Het jaarlijkse begrotingstekort mocht niet meer dan 3% ten opzichte van het bruto binnenlands product (bbp) bedragen en de totale overheidsschuld mocht niet hoger dan 60% ten opzichte van ditzelfde bbp zijn.

3 eisen voor de EU

• Een eerste voorwaarde houdt in dat de Europese lidstaten beschikken over een zeer betrouwbaar overheidsapparaat. Op de eerste plaats geldt dit voor Europa zelf, maar tegelijkertijd zijn correct werkende instellingen cruciaal voor elke lidstaat. Corruptie, sociaal misbruik, fraude, politieke vriendjespolitiek, slecht functionerende justitie … zijn uit den boze.

  In 2006 was ik spreker op een congres aan de Universiteit van Jash in Roemenië en had ik er contact met onder meer de minister van cultuur, de rector van de universiteit en verschillende Roemeense collega’s. Op dat ogenblik was Roemenië kandidaat om toe te treden tot de EU. De Roemenen die ik ontmoette waren allemaal zeer sceptisch over het feit dat Roemenië zou kunnen toetreden, omwille van de politieke en institutionele toestand van het land. Groot was hun en mijn verwondering dat de EU toch het licht op groen zette. Zo werd Roemenië, vrij onverwacht, op 1 januari 2007 toch lid van de EU.

• Ik kom nu terug op de Maastrichtnormen. Hoewel ik als economist voldoende inzie dat budgettaire discipline een noodzaak is voor het welslagen van een muntunie, is het strikt aanhouden van deze criteria onvoldoende. In tijden van economische groei en stijgende conjunctuur zouden deze criteria strenger moeten worden gemaakt, om dan in tijden van laagconjunctuur soepeler te worden toegepast. Op die manier heeft men in de hoogconjunctuur reserves opgebouwd, die dan in de laagconjunctuur kunnen worden aangewend.

• De derde voorwaarde noem ik responsabilisering. Lidstaten kunnen in een economische en monetaire unie op redelijke gronden verlangen dat andere lidstaten tot op zekere hoogte solidair zijn. De Grieken vragen dit nu. Alleen al omwille van de heel jonge Grieken, die geen schuld hebben aan de politieke wantoestanden die hun oudere medeburgers hebben gecreëerd, moeten we binnen bepaalde grenzen solidair zijn.

  Maar tegelijkertijd moeten de Grieken, en in de toekomst andere lidstaten, hun eigen verantwoordelijkheid opnemen. Wil de huidige politieke generatie deze verantwoordelijkheid ontwijken, dan moet elke lidstaat ook de mogelijkheid hebben om de muntunie te verlaten, weer over te stappen op een eigen munt en via devaluaties het schip weer op koers te brengen.