In onze westerse samenleving is eeuwig jong het motto. Ouder worden boezemt angst in en oudere mensen worden al te vaak als 'niet meer nuttig' weggezet. Gedragsbioloog Mark Nelissen toont het tegendeel aan. Oma's en opa's zijn er omdat het evolutionair nuttig is. Sterker nog: het ontstaan van de mens is onlosmakelijk verbonden met het ontstaan van ouderdom.

Ik las het boek ‘Eindelijk oud worden’ van hoogleraar gedragsbiologie Mark Nelissen met meer dan gemiddelde interesse. Het boek is één warm pleidooi om de negatieve connotatie die rond het begrip ‘oud’ hangt te ontzenuwen.

De auteur (geboren in 1950) introduceert begrippen als ‘mooie ouderdom’ en toont spelenderwijs aan dat het nergens voor nodig is om je als plusser afgeschreven te worden. Hij neemt zelfs de door leeftijdsgenoten zo gehate termen als ‘bejaarde’ en ‘prebejaarde’ met een zodanig vanzelfsprekende vlotheid in de mond dat ze ineens als een koosnaampje en niet langer als een belediging gaan klinken.

Mark Nelissen geeft het voorbeeld van een krantenbericht uit Athene dat beschrijft hoe de oproerpolitie traangas had ingezet om demonstranten uit elkaar te jagen. De optocht was een protest tegen de vermindering van de pensioenen en de verhoging van de belastingen. “De ‘oudjes’ stoven uit elkaar en vluchtten hoestend weg voor de gaswolken. Maar laat ons eerlijk zijn: het krantenbericht meldt ook dat de gepensioneerden een politiebus aan het wankelen brachten”, klinkt het luchtig.

Het zijn maar woorden…

Maar wat is nu eigenlijk ‘oud’? Ik ga opnieuw te rade bij Mark Nelissen. “Het is altijd leuk om het woordenboek er eens bij te halen, Van Dale bij­voorbeeld, en te kijken welke definitie daar wordt gegeven. Als je opzoekt wat 'middelbare leeftijd' betekent, lees je onder meer: 'Niet meer jong, en nog niet oud, ca. 40-60 jaar oud'. Voilà, nu weten we het, vanaf zestig ben je oud. Natuurlijk weet ik wel dat we dit niet strikt moeten nemen, en dus is de onduidelijkheid niet opgeklaard. Maar geen paniek: we weten allen wat we met het begrip 'oud' bedoelen. De onmogelijkheid om het precies te omschrijven komt vooral doordat er een zeer geleidelijke overgang bestaat naar de ouderdom - je vloeit er stilaan in, langzaam maar zeker.

Ouderdom is bovendien een bijzonder rekbaar begrip. Op de arbeids­markt is een vijftigjarige oud, op de petanquebaan voor het rusthuis is hij een groentje. Kort nadat ik met emeritaat was gegaan, schrok een tachtig­jarige collega zich te pletter: 'Jij al met emeritaat? Zo'n snotjongen!' Toen ik nog een tiener was, zongen de Beatles 'When I get older, losing my hair, many years from now ... when I'm 64!' Ziezo, vierenzestig jaar is behoor­lijk oud! En daar kon ik best inkomen, toen ik zelf zestien jaar was. Van­daag ligt mijn vierenzestigste alweer eventjes achter mij en begin ik nog maar net met ‘oud’ worden. Een collega van me is halverwege de zeventig. Hij zegt dat de laatste vijftien jaar het hoogtepunt zijn van zijn leven en dat dit nog niet over is. Hij wil zich pas oud beginnen te voelen vanaf zijn vijfentachtigste. Anderzijds ken ik een dame die vanaf haar zestigste ver­jaardag besloot voortaan een bejaard, versleten en incapabel oudje te zijn. Om maar te zeggen: we spreken over een zeer rekbaar begrip, maar we weten wat we bedoelen.”

Oud worden is evolutionair nuttig

 In onze westerse samenleving geldt ‘eeuwig jong’ als motto. Gedragsbioloog Mark Nelissen toont in de loop van zijn boek aan dat het nergens voor nodig is angst te hebben voor de voortschrijdende leeftijd en dat het nonsens is oudere mensen als ‘niet meer nuttig’ te omschrijven en in het verdomhoekje te stoppen.

Ik ben intussen zelf 56 en kreeg door het lezen van dit boek nieuwe inzichten en hoop. Nelissen legt haarscherp uit waarom de mens gezien steeds ouder wordt en dat we daar zelfs moeten naar uitkijken. Opa’s en oma’s zijn er omdat dit evolutionair nuttig is. We moeten er naar uitkijken om eindelijk oud te worden, aldus Nelissen.

De tweede levensfase

Nelissen heeft het over twee belangrijke fasen in het leven: die waarin we biologisch jong zijn en wat hij de tweede levensfase’ noemt die minstens even belangrijk is als de eerste.

Mark Nelissen: “In medische kringen hoor je al lang de vraag of oud worden een na­tuurlijk gegeven is, normaal dus, of dat het beschouwd moet worden als een ziekte, een pathologische toestand. Een houding die aansluit bij de eerste mogelijkheid, is dat we ons erbij neer moeten leggen, dat we het proces van het verouderen gewoon als onontkoombaar moeten aanvaar­den. Indien je ouderdom echter ziet als een ziekte, kun je proberen hem te voorkomen of zelfs te genezen. Deze visie vindt steeds meer aanhang en zet onderzoekers aan om remedies te vinden tegen ouderdom. De wetenschap gaat zeer snel in deze richting: sommigen schrijven zelfs dat de eerste mens die duizend jaar zal worden, nu al geboren is. Dat lijkt me sterk overdreven, maar de nieuwe manier van denken - oud worden kun je verlichten, omdat het in wezen een ziekte is - kunnen we alleen maar toejuichen. Zelf ben ik evenwel niet blij met de term 'ziekte' in dit debat, omdat het de grijsharigen onder ons te veel in het vakje van de zwakkeren drukt en daar wordt niemand gelukkiger van. Bovendien botst het met mijn benaming, de tweede levensfase, en met de belangrijke functie die eraan kan worden toegeschreven. Maar goed, het beeld van een ziekte biedt wel perspectieven en kan ons wel wat meer geluk brengen.”

De wijzigingen in ons brein

Ons brein blijft veranderen doorheen onze hele leven, ook al beseffen we dat niet. “We kunnen onze persoonlijkheid en be­wustzijn zien veranderen, als iemand ons er attent op maakt.

Mark Nelissen: “Bij deze: hoe ouder je wordt, hoe beter je de ontwikkeling in het eigen brein vanuit vogelperspectief kunt waarnemen. Als ik naar mezelf kijk, zie ik dat interesses van vandaag verschillen van die van vijfendertig jaar gele­den  Sommige interesses zijn onver­anderd gebleven, maar zijn toch bijgestuurd. Andere zijn grondig veranderd of gloednieuw. In mijn jeugdjaren hoefde niemand me over economische wetenschappen te spreken, want ik vond die oersaai en totaal oninteressant. Vandaag probeer ik de literatuur hierover te ontwijken uit vrees opgeslorpt te worden in een boeiend domein dat al mijn energie zal verslinden. Nu heb ik andere voorkeuren dan vroeger voor kleuren, voeding, kunst, humor, hobby's, omgang met mensen, vakantie en ga zo maar door. Hoeveel mensen hebben op latere leeftijd nog dezelfde politieke of religieuze overtuiging als in hun roaring twenties of thirties? Bij de groei van de eerste naar de tweede fase veranderen ook de persoonlijkheid en het karakter.

Ik schreef deze overweging enkele jaren geleden neer, maar zojuist is er een studie verschenen die haar volledig ondersteunt. Het is een per­soonlijkheidsonderzoek dat liep over meer dan zestig jaar en een aantal kenmerken zoals die zich vandaag voordoen bij 77-jarigen vergeleek met die in hun tienerjaren: zelfvertrouwen, doorzettingsvermogen, emotio­nele stabiliteit, zorgvuldigheid, originaliteit, leergierigheid.  Geen enkele van deze persoonlijkheidskenmerken was na zes decennia hetzelfde ge­bleven. De onderzoekers concludeerden, niet zonder enige uitingen van verontrusting, dat in de loop van het leven van de mensen de gehele persoonlijkheid veranderd was.”

Creativiteit groeit met de jaren

Nog een opmerkelijke conclusie die mij als ‘rijpere’ schrijver alleen maar kan verheugen: de creativiteit groeit met de jaren. De auteur heeft het ook over de belangrijke invloed van creatieve mensen in de ‘tweede levensfase’ op jongeren. Tegelijk legt hij de link met de ontwikkeling van de moderne technologie. Het is nergens voor nodig dat ouderen er bang voor zijn, want deze technologische ontwikkeling is er alleen maar kunnen komen dankzij de creatieve geest van de voorgaande generaties en dit is het gevolg van de voortdurende beïnvloeding van ouderen als rolmodel op jongeren.

Gun de jongeren de revolutie

Mark Nelissen overschouwt met de nodige vertedering de dadendrang van de jongeren en kijkt er zeker niet op neer.

“Ouderen gebruiken meer hun ervaring in hun analyses. Dat betekent niet dat ze geen empathie hebben of dat ze een noodlijdende voorbij zou­den lopen. Het betekent dat ze verder kijken dan het hier en nu, meer realiteitszin hebben. Dat maakt hun keuze bij een politieke beslissing ook moeilijker: moet ik mijn directe impuls volgen of moet ik rekening hou­den met de toekomst, met eventuele gevaren op langere termijn? Overi­gens heeft de vaak eerder conservatieve houding van de oudere ook een belangrijke functie: de gemeenschap beschermen. We zien het al bij apen waarbij jongeren nieuwe dingen mogen uitproberen, maar de senioren in de groep erover waken dat de gemeenschap niet in gevaar komt. Dat is precies wat wij ook doen: gun de jongeren hun stormachtige drang, laat ze experimenteren met van alles en nog wat, zelfs met politieke structu­ren, maar houd als 'grijsaards' een oogje in het zeil om bij te kunnen sturen als het mis dreigt te gaan.”

Mark Nelissen 'Eindelijk oud worden. Wat Darwin ons vertelt over het nut en de schoonheid van ouder worden' - Uitgeverij Lannoo