Broodjesaapverhalen

Allerlei broodjeaapverhalen doen de ronde over vleesetende of carnivore planten. Zo schreef de fantasierijke Engelse schrijver John Collier (1850-1934) ooit eens over een orchidee die mensen opat om daarna bloemen te produceren in de vorm van de hoofden van haar slachtoffers, zowat vergelijkbaar met indiaanse scalpen dus. Ook planten die grote dieren vingen en opaten ontbreken niet op het sensatielijstje. Gelukkig voor ons beperken vleesetende planten zich vaak tot het verorberen van kleine insecten en spinnen. Het is zo al griezelig genoeg.

360 soorten

Er bestaan zo'n 360 soorten carnivore planten. Het enige wat ze gemeen hebben is hun voorkeur om op stikstofarme plaatsen te leven.

In Europa zijn dat natte, moerasachtige gebieden. De dieren die ze vangen en consumeren vormen dan een extra stikstofbron die hun doorgaans schraal voedseldieet wat aanvult. In tropische wouden valt er op de bodem te weinig licht en daarom komen vleesetende planten dan ook slechts hoog in de bomen voor.

Verschillende soorten vallen

Men onderscheidt vijf verschillende soorten vallen waarmee vleesetende planten hun prooien lokken, vasthouden en verteren: de kleefval, de dichtklappende val, de bekerval, de zuigval en de fuikval of kreeftenval. Jawel, ook bij ons groeien er vleesetende plantjes: zonnedauw (heidegebieden) en blaasjeskruid (in moerassen). 
Alle dierenvallen hebben drie factoren gemeen.

Ten eerste een methode om de dieren aan te trekken door hun aanlokkelijke kleur, geur of smaak.

Ten tweede een bijna feilloze manier om een in de val gelopen prooi vast te houden.

Ten derde de vertering van het vlees van de slachtoffers, waarna de plant via haar bladnerven de nu beschikbare voedingsstoffen kan opnemen en verder vervoeren. 

Kleefval

We bespreken nu hoe een kleefval werkt. Een mooi voorbeeld hiervan zijn zonnedauwsoorten. Hun geslachtsnaam Drosera is afgeleid van de Griekse term droseros, wat ‘bedauwd’ betekent. Zonnedauwsoorten zien er inderdaad wat bedauwd uit, doordat hun bladeren uitlopen in een kussentje dat bedekt is met rozerode klierharen die glinsteren door een afgescheiden, kleverig vloeistofdruppeltje.

Deze klierharen zijn het langst aan de zijkanten van het blad en het kortst in het midden. Insecten die door deze glinsterende tentakels worden aangetrokken, zijn al hopeloos verloren zodra ze een klierhaar met een kleverige druppel aanraken. Elk insect, groot of klein, zal altijd verscheidene klierharen aanraken, of in een of meer bladeren verwikkeld raken. Op dit moment treedt het vernuftig mechanisme van de plant in actie. 

Afbeelding: Spatelzonnedauw©Jan Wieneke

Kaapse zonnedauwplant

Van zodra de prooi verstrikt is, buigen de tentakels zich er overheen. De afbeelding laat zien hoe een Kaapse zonnedauwplant een vlieg vangt. Vanaf de aanraking door de vlieg helt een tentakelhaar in ongeveer drie minuten tot ca. 45 graden, en in tien minuten tot ca. 90 graden.

Dit proces lijkt misschien traag, maar het is wel onverbiddelijk. Het gevolg ervan is dat de prooi binnen één uur aan alle kanten verstrikt geraakt in de kleverige tentakels. Hierbij volgt de ene cirkel van tentakels binnen het driekwartier een andere op. Komen twee kleine insecten op hetzelfde blad terecht, dan verdelen de tentakels zich in twee groepen, zodat elk insect goed wordt vastgehouden. Wat een ongelooflijke efficiëntie!

Uiteindelijk komen de insecten in contact met zuur afscheidende klieren die in het midden van het blad het talrijkst zijn. Is het insect na twee of meer dagen verteerd, dan strekken de tentakels zich weer recht en blijven hun uiteinden droog. De karkas van de prooi valt nu van het zonnedauwblad af, waarna de klierharen opnieuw hun kleverige vloeistof gaan produceren.

Afbeelding: Kaapse zonnedauw vangt vlieg. ©NoahElhardt

Uiterst gevoelige klierharen

Bijzonder eigenaardig bij zonnedauwplanten is zowel de beweging van hun tentakelklierharen, als de manier waarop de prikkel tot het buigen van een klierhaar aan de buitenkant, nog doorgaat naar andere klierharen. Ook de uiterste gevoeligheid van hun klierharen is opmerkelijk. 
Anders is het evenwel gesteld met klierharen in het midden van een zonnedauwblad. Deze worden enkel door beweging uit hun rust gehaald, als ze er zeker van zijn dat ze hetgeen waarmee ze in contact komen, ook kunnen verteren.

Alles wijst erop dat ze de chemische aard van hun buit kunnen inschatten. Komen ze in aanraking met eiwitten of waardevolle stikstofverbindingen, dan worden ze actief en omringen ze hun vermeende prooi. Bovendien zorgen prikkels ervoor dat de niet rechtstreeks beroerde bladrandhaartjes zich om het slachtoffer krommen. De uitgescheiden spijsverteringssappen verteren dan spoedig het voedsel.

Groot raadsel

Hoe zo een vernuftig systeem is kunnen evolueren is blijft toch een groot raadsel. Kan men een dergelijke evolutie verklaren door Darwins’ theorie van de natuurlijke selectie. Ik vraag het me echt af....

Foto bovenaan: Blaasjeskruid.©Julien BARATAUD

Het vernuft van planten

Plantenfysioloog Marcel De Cleene kijkt met verwondering naar planten. Hij beschreef zijn bevindingen in het boek 'Het vernuft van planten' (uitgegeven door Sterck & De Vreese).

Schijnbaar gewone plantenfenomenen getuigen immers van een complexiteit die niet altijd vanuit de evolutietheorie te verklaren is. Voorbeelden zijn legio: zaden verspreiden zich ingenieus over een langere afstand om concurrentie te slim af te zijn; planten vormen een bladmozaïek om het licht maximaal door te laten; vleesetende planten gebruiken onvoorstelbare technieken om aan extra voedsel te geraken … In dit rijk geïllustreerde boek grabbelt Marcel De Cleene in de ‘wonderton’ van het plantenrijk. Bladzijde na bladzijde neemt hij ons mee op zijn wandeling door het vernuft van Moeder Natuur.