Giftige planten zijn planten waarvan het innemen van een betrekkelijk kleine hoeveelheid zaad, wortel, blad, stengel, vrucht of sap inwendig of uitwendig schade kan toebrengen aan het menselijk of dierlijk organisme.

Vage omschrijving

Met opzet is deze omschrijving zeer vaag en breed gehou­den: de zinsnede ‘een betrekkelijk kleine hoeveelheid’ om te vermijden dat bijvoorbeeld appels, pruimen, perzi­ken en abrikozen als giftige vruchten worden aangezien.

Zoals bekend zijn deze vruchten niet ongezond, maar toch bevatten hun pitten zeer geringe hoeveelheden (sporen) van een blauwzuurverbinding (cyanogeen gly­coside). Zou men veel van deze pitten eten, dan riskeert men een blauwzuurvergiftiging. In de wetenschappe­lijke literatuur is zelfs melding gemaakt van sterfgeval­len veroorzaakt door het eten van abrikozen-, perzik- en appelpitten!

Grote variatie

De aard en de schadelijkheid van plantaardige giftige stoffen variëren voor elke plantensoort, even­als hun aanwezigheid in de plant. Bij bepaalde soorten komen de toxische producten in de gehele plant voor; bij andere zijn zij geconcentreerd in één of meer orga­nen (bijvoorbeeld bessen, bladeren, wortels).

De giftig­heidsgraad van een plant is mede afhankelijk van haar standplaats (o.a. de hoogte), klimaatfactoren (zoals licht, warmte, vochtigheid), groeiseizoen, bodemsoort, bemesting, plantenvariëteit en ouderdom. Sommige planten zijn onschadelijk, tenzij zij met schimmels zijn besmet (bv. dolik).

Complexe mix van factoren

Wat de gevoeligheid van mens of dier betreft, speelt een complex van factoren een rol. De leeftijd van het slachtoffer is belangrijk. In het algemeen geldt: hoe jonger, hoe gevoeliger. De specifieke reacties van de in­dividuen die met giftige planten in aanraking komen, zijn uiteenlopend. Sommige personen zijn gevoelig voor sleutelbloemen, anderen zijn dat niet of nauwelijks.

De toestand van het giftige plantenmateriaal (gedroogd, gekookt, gekauwd, geplet, als thee) is eveneens belang­rijk, want sommige stoffen komen pas vrij na kauwen of pletten, terwijl andere na koken, drogen of verhitten juist ongevaarlijk worden. Zo zijn rauwe bonen zwak gif­tig, gekookte bonen helemaal niet.

Of giftige planten in de praktijk ook werkelijk gevaar zullen opleveren is in veel gevallen afhankelijk van hun smaak en geur. Scherp smakende, verse boterbloemen worden doorgaans niet in grote hoeveelheden (door bij­voorbeeld koeien) gegeten. Veel hangt ten slotte af van de dosis gif, want nog steeds geldt wat de Zwitserse geneesheer-alchemist Theophrastus Bombastus von Hohenheim (1493-1541), ook Paracelsus genaamd, ooit schreef: 'Alle Dinge sind Gift, und nichts ist ohne Gift; allein die Dosis macht, dass ein Ding kein Gift ist.' (‘Alle stoffen zijn gif, en geen enkele is zonder gif; al­leen de dosis bepaalt of een stof geen gif is.’)

Soms ook geneeskrachtig

Vele giftige stoffen bezitten toch ook een geneeskrachtige werking, indien zij althans in minieme (therapeuti­sche) dosis worden toegediend.

Een bekend voor­beeld is dat van atropine, een alkaloïdegif dat in wolfskers voorkomt. Oogartsen gebruiken atropine om de oogpupillen van hun patiënten te verwijden, om daarna een netvliesonderzoek te kunnen ver­richten.

Men past het ook toe om spierkram­pen van het maag-darmkanaal op te heffen en als tegengif bij vergiftigingen door sommige onkruid­verdelgers. Een ander voorbeeld is digitoxine, dat als giftige hartglycoside in vingerhoedskruid wordt aangetroffen. Digitoxine is echter ook een genees­middel (cardiotonicum) ter bestrijding van bepaalde chronische hartziekten. In deze gevallen spreekt men niet meer van giftige, maar van fysiologisch actieve stoffen of werkzame bestanddelen, waardoor de be­trekkelijkheid van het begrip giftigheid meteen dui­delijk wordt.

Uit: Nieuwsbrief 1 (2011) van de vzw De  Vrienden van het Schoolmuseum (De Wereld van Kina) (zie: https://dewereldvankina.stad.gent/vzw).

 Meer info in:

De Cleene, M. (2015): Risicoplanten voor dieren (Academia Press, 2015)

De Cleene, M. (2016): Giftige bloemen en planten (Garant, 2016)